Ρα, ο Θεός του Ήλιου

 

Σύμφωνα με την αιγυπτιακή μυθολογία, ο θεός Ρα ήταν ο δημιουργός των θεών, των ανθρώπων, του κόσμου. Έμβλημά του ήταν ο ήλιος, το... σύμβολο της ζωής, του φωτός, της γονιμότητας. Έδρα της λατρείας υπήρξε η πόλη Αννού, ή όπως οι αρχαίοι έλληνες την αποκαλούσαν, η Ηλιούπολη, δηλαδή το...
σημερινό βορινό προάστιο του Καΐρου, Ματάρια.
Ας δούμε όμως, αρχικά, πως παριστάνεται ο θεός αυτός στα αρχαιολογικά ευρήματα. Λίγο -πολύ γνωρίζουμε όλοι μας την τάση των αρχαίων Αιγυπτίων να αποδίδουν στους θεούς τους ζωώδη χαρακτηριστικά. Έτσι, λοιπόν, ο θεός αυτός, δεν θα μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση. Παριστάνεται συνήθως ως άνδρας με κεφαλή ιέρακος. Στο δεξί του τεταμένο-κατά το μήκος του σώματος-χέρι, κρατά το σταυρόσχημο σύμβολο της ζωής(ανγχ). Στο αριστερό του χέρι, αντίθετα, το προτεταμένο, κρατά την ράβδο ή το σκήπτρο της εξουσίας(ουξέρ) ενώ στο κεφάλι του φέρει τον ηλιακό δίσκο με τον ουραίο όφη.

Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι των λάτρευαν με την μορφή οβελίσκου, όπως δηλαδή λατρεύονταν και πολλές άλλες αρχαίες αιγυπτιακές και αρχαίες ελληνικές θεότητες. Σύμφωνα με τη μυθολογία, ο ναός του ηλίου στην Ηλιούπολη ήταν το ανάκτορο του θεού και το κέντρο της λατρείας του. Θα επιχειρήσουμε τώρα κάτι ακόμη πιο τολμηρό. Μια γλωσσολογική ανάλυση του ονόματος του θεού που μας απασχολεί. Ήδη, από τις αρχαίες σημιτικές γλώσσες και γραφές ως και σήμερα, συναντάμε στην περιοχή της Αιγύπτου την γλωσσολογική ρίζα "ρα". (Θυμίζω, στο σημείο αυτό, ότι χαρακτηριστικό της σημιτικής κατηγορίας γλωσσών είναι το εξής: η λέξη, ως δομή και ως προφορά "κτίζεται" αποκλειστικά πάνω σε σύμφωνα-ρίζες. Τα φωνήεντα συνήθως δεν υποδηλώνονται, όπως στην σύγχρονη αραβική γραφή. Σκεφτείτε για παράδειγμα την γραφή που παραλάβαμε από τους Φοίνικες. Δεν είχε φωνήεντα, αλλά εμείς οι Έλληνες τα προσθέσαμε. ) Για χιλιάδες χρόνια, ως και σήμερα, όταν οι Αιγύπτιοι θέλουν να πουν "φαίνεται"ή "διακρίνεται" ή "βλέπω" χρησιμοποιούν τη ρίζα "ρα". Η προφορά "ραα" στα αιγυπτιακά σημαίνει "φαίνεται" ενώ το ρήμα "αραου" σημαίνει "βλέπω". "Αουρ", πάλι στα αραβικά, σημαίνει βουνό. Ο παραπάνω συλλογισμός σίγουρα μας θυμίζει το αρχαιοελληνικό ρήμα "οράω", που σημαίνει ακριβώς το ίδιο πράγμα, δηλαδή "βλέπω". Μας θυμίζει επίσης το αρχαιοελληνικό " όρος". Το όρος, δηλαδή το βουνό. Σημείο σε μεγάλο υψόμετρο, από το οποίο μπορούμε να έχουμε ορατότητα. Σημείο που τόσο στην αρχαία Ελλάδα όσο και στην αρχαία Αίγυπτο, αποτελούσε κατοικία θεών. Το "όρος" είναι φυσικό "όριο". Δηλαδή ορίζει, καθορίζει, περιορίζει μία περιοχή. Μία πολύ γνωστή μας ονομασία πόλεως, η Ιερουσαλήμ, στα αραβικά προφέρεται και γράφεται με την αραβική γραφή "αουρουσαλίμ" και περιλαμβάνει, ως πρώτο συνθετικό της, τη ρίζα "ρα", (αουρ)μεταφραζόμενη ως " το όρος", και δεύτερο συνθετικό, το "σαλίμ" ή "σαλάμ" που σημαίνει "ειρήνη".(Έχετε ακούσει το αραβικό " σαλάμ αλαίκομ"; Σημαίνει "ειρήνη σε εσάς"). Συνεπώς, η ονομασία της πόλεως σημαίνει στην ελληνική " το όρος της ειρήνης".

Πιθανότατα αυτοί οι γλωσσολογικοί συνειρμοί δεν είναι καθόλου τυχαίοι. Ο ήλιος-Ρα ατένιζε από ψηλά τα πάντα, κάθε φορά που πρόβαλε στο ουράνιο στερέωμα. Είχε την παντοκρατορία και τον έλεγχο όλου του κόσμου, όπως οι δικοί μας θεοί του Ολύμπου. Τίποτε δεν μένει κρυφό από τον Ρα. "Ουδέν κρυπτόν υπό τον ήλιον", έλεγαν οι αρχαίοι έλληνες. Πράγματι, καμία καλοσύνη και καμία αμαρτία δεν μπορούσε να μείνει απαρατήρητη από τον ήλιο. Έτσι, ο ήλιος και το ηλιακό φως θεοποιήθηκε λίγο -πολύ σε όλους τους αρχαίους πολιτισμούς. Θυμηθείτε τον Οιδίποδα. Τυφλώθηκε για να μην αντικρίζει το φως του ήλιου. Και πράγματι, όσοι είχαν διαπράξει μίασμα στην αρχαία ελληνική παράδοση, δηλαδή κάποιο σοβαρό αμάρτημα που απαιτούσε θεϊκή τιμωρία, δεν έπρεπε να βγουν στο φως του ήλιου.
 
Ο Ρα της Αιγύπτου ήταν ο πρώτος βασιλιάς και ο δημιουργός των πάντων. Πιθανότατα στην Ηλιούπολη, τα λατρευτικά χαρακτηριστικά του αναμείχθηκαν με τα αντίστοιχα του Όσιρη. Από τότε, τα διακοσμητικά πλαίσια, τα οποία αποτελούν τον παραδοσιακό τρόπο για να γράφονται σε αυτά οι τίτλοι των Φαραώ, περιείχαν τον ανάλογο τίτλο που έδειχνε ότι ο βασιλιάς ήταν ο γιος του Ρα. Συχνά, επίσης, ο θεός αυτός ταυτίζεται με τον θεό Ώρο. Όταν ένας Φαραώ πέθαινε, γινόταν ένα με τον Όσιρη ή τον Ρα. Είναι φανερό, συνεπώς, ότι η μυθολογία του Όσιρη και του Ρα έχουν κοινά στοιχεία. Απόδειξη για τον παραπάνω συλλογισμό αποτελεί το εξής κείμενο, σε μετάφραση από τις αρχαίες αιγυπτιακές γραφές: "Ο Φαραώ Τούθμωσης ο Γ' (βασίλεψε περίπου 1479-1425 π.Χ.) ανέβηκε στα ουράνια, ενώθηκε με τον ηλιακό δίσκο. Το σώμα του θεού ενώθηκε με τον απόγονό του. Μόλις χάραξε η άλλη μέρα ο ηλιακός δίσκος φεγγοβόλησε, ο ουρανός αστραποβόλησε, ο Φαραώ Αμενχοτέπ Β' ανέβηκε στον θρόνο του πατέρα του."
Η πιο αρχαία μορφή του αιγυπτιακού μύθου της δημιουργίας, παρουσιάζει τον θεό-ήλιο Ρα, να κάθεται επάνω σε έναν πανάρχαιο λόφο, (συσχετίστε τον λόφο με την γλωσσολογική ανάλυση που προηγήθηκε)και να δημιουργεί τους θεούς, οι οποίοι αποτελούν την ακολουθία του. Ο ίδιος όμως θεός, κατά μίαν άλλη παράδοση, εικονίζεται ότι αναδύεται από τον Νουν, δηλαδή τον αρχέγονο ωκεανό. Ο Ρα, αφού αναδύθηκε από τον ωκεανό, έβαλε σε τάξη τα στοιχεία του χάους, που παρουσιάζονται στα κείμενα ως θεοί με συγκεκριμένες ιδιότητες.
Μία άλλη, πρώιμη μορφή του μύθου, σύμφωνα με τα βιβλία των Πυραμίδων, παριστάνει τον Ρα να αυτογονιμοποιείται και να γεννά τον Σου και την Τεφνέτ, τον αέρα και την υγρασία. Από την ένωση αυτή του ζευγαριού, προκύπτουν ο Γκρέμπ και η Νούτ, ο θεός-γη και η θεά-ουρανός. Άλλος ένας μύθος μας μιλάει για τα γεράματα του Ρα. Συσχετίζεται, θα μπορούσαμε να πούμε, με την καταστροφή του ανθρώπινου γένους, και ίσως με τον γνωστό μας κατακλυσμό. Σύμφωνα με τον μύθο, ο Ρα γέρασε πολύ και κατάλαβε ότι έχανε την εξουσία του πάνω στους άλλους θεούς και τους ανθρώπους. Σύμφωνα με τις γραφές, τα οστά του κατάντησαν πια αργυρά, η σάρκα του χρυσή και η κώμη του από κυανόλιθο. Κάλεσε, λοιπόν, τους θεούς σε οικογενειακό συμβούλιο, στον ναό του στην Ηλιούπολη, και τους ανακοίνωσε ότι το ανθρώπινο γένος συνωμοτεί εναντίον του. Τότε, ο σοφός θεός και πατέρας του, Νουν, συμβούλεψε τον Ρα να στείλει τον Οφθαλμό του, με την μορφή της θεάς Αθήρ, ενάντια στις ανθρώπινες κοινωνίες.(Στο σημείο αυτό συσχετίστε τον "οφθαλμό" του Ρα με την γλωσσολογική ρίζα "ρα-άραου" που προαναφέρθηκε). Η αθήρ άρχισε το μακελειό και ήταν απίστευτα αιμοδιψής. Όμως ο Ρα δεν επιθυμούσε την καταστροφή όλης της ανθρωπότητας. Επινόησε λοιπόν ένα σχέδιο. Έφτιαξε επτά χιλιάδες πιθάρια με κρίθινη μπύρα, βαμμένη με κόκκινη ώχρα ώστε να μοιάζει με αίμα. Η μπύρα πλημμύρισε τους αγρούς, ώστε την είδε η Αθήρ κι ενθουσιάστηκε. Άρχισε να πίνει την μπύρα και να μεθά, ώστε ξέχασε την οργή της ενάντια στην ανθρωπότητα. Έπειτα από το περιστατικό αυτό, ο θεός Ρα αποχώρησε από τα επίγεια, πάνω σε μία τεράστια ουράνια αγελάδα, η οποία ήταν η θεά Νουίτ, που μεταμορφώθηκε για χάρη του και τον μετέφερε στα ψηλότερα σημεία του ουρανού.
 
Έπειτα από αυτό το μακελειό, ο Ρα συγχωρεί τους ανθρώπους με έναν όρο: να τελούν στο εξής θυσίες ζώων και όχι ανθρωποθυσίες. Αφήνει πίσω του, ως αντικαταστάτη του, τον θεό Ντούθ, θεό της Φρονήσεως. Ένας άλλος μύθος μας κάνει λόγο για την εξόντωση του Απόφεως, του μεγάλου εχθρού του Ρα. Ο Άποφις είχε τη μορφή φιδιού και, για την εξόντωσή του, πάντα με εντολή του Ρα, εργάστηκαν με οργή όλοι οι θεοί-τέκνα του. Ο αιγυπτιακός πάπυρος αναφέρει: "…γιατί αυτοί (οι θεοί) είχαν πάρει από εμένα (τον Ρα) τη διαταγή να καταστρέψουν τους εχθρούς μου με την ενεργό δύναμη του λόγου τους και έξω απέστειλα αυτούς που γεννήθηκαν από το σώμα μου, για να συντρίψουν τον κακό αυτό εχθρό μου ( δηλαδή τον Άποφι…)"

Ένας άλλος ηλιακός μύθος κάνει αναφορά στο μυστικό όνομα του Ρα. Η γνώση και προφορά του ονόματος αυτού συνδεόταν με μαγικές ιδιότητες. Για τον λόγο αυτό, ο Ρα θέλησε να κρατήσει κρυφό το θεϊκό του όνομα. Στην καρδιά της Ίσιδος, όμως, φώλιασε η επιθυμία να μάθει το όνομα αυτό, ώστε να κερδίσει ένα μέρος από τη δύναμή του και να το χρησιμοποιεί στα μαγικά της ξόρκια.. Γι' αυτό, δημιούργησε ένα φίδι που το τοποθέτησε στον δρόμο από τον οποίο θα περνούσε ο Ρα, ώστε να τον δαγκώσει με το δηλητήριό του. Πράγματι, ο Ρα σύντομα χτυπιόταν από τους πόνους. Το δάγκωμα τον σούβλιζε και τον έκαιγε. Από τις φωνές του Ρα συναθροίζονται οι θεοί, μαζί και η Ίσις. Τότε ο θεός-ήλιος παρακάλεσε την Ίσιδα να τον λυτρώσει από τους πόνους. Αυτή, σαν αντάλλαγμα, του ζήτησε να της αποκαλύψει το μυστικό, μαγικό του όνομα. Τότε ο θεός ξεφώνησε μέσα από τις κραυγές του πόνου του:"είμαι ο Χέφρι το πρωί, ο Ρα το μεσημέρι και ο Άτον το απόγευμα". Η Ίσιδα όμως δεν ήταν ικανοποιημένη από την απάντηση του Ρα. Τελικά συμφωνήθηκε να μάθει μόνο ο θεός Ώρος το μυστικό όνομα, ώστε να συμπληρώσει τη φράση στο μαγικό ξόρκι που θα έλεγε η Ίσιδα για την θεραπεία, και έτσι ο Ρα να θεραπευτεί. Το πρωτότυπο, μάλιστα, κείμενο του μύθου, σωσμένο σε πάπυρο, τελειώνει με οδηγίες, για το πώς πρέπει να χρησιμοποιούνται τα μαγικά λόγια της Ίσιδος, ώστε να θεραπεύεται κανείς από ένα δάγκωμα φιδιού.
 
Τέλος, ένας άλλος μύθος ορίζει τον αναπληρωτή του Ρα, τον Θωτ. Ο Θωτ παρουσιάζεται μπροστά στον Ρα, και ο τελευταίος του ανακοινώνει ότι τον έχει επιλέξει ως αναπληρωτή του. Του λέει: "Όπως βλέπεις, εγώ είμαι εδώ στον ουρανό. Στη θέση που μου πρέπει. Εσύ όμως , επιθυμώ να είσαι ο αναπληρωτής μου στον Κάτω Κόσμο και στα σκοτάδια, και να λάμπεις εκεί, επιτηρώντας την τάξη των κατοίκων της περιοχής, ώστε να μην τους ξεσηκώσει ο Άποφις εναντίον μου. Εσύ θα σταθείς στο πόδι μου, θα είσαι ο αναπληρωτής μου. Και θα ονομαστείς Θωτ, ο αναπληρωτής του Ρα." Ο τελευταίος μύθος ίσως εξηγεί γιατί η σελήνη φωτίζει τη νύχτα. Ο Θωτ βασιλεύει στο σκοτάδι, σαν θεός-φεγγάρι, όταν ο θεός-ήλιος Ρα, δύει στο ουράνιο στερέωμα. Μετά από αυτή τη σύντομη αναφορά μας στον θεό Ρα, παρατηρούμε ότι κάποιοι μύθοι των περιοχών της ανατολικής μεσογείου, διαιωνίζονται μέσα στον χρόνο, φτάνοντας ακόμη και στις μέρες μας, μέσω των διάφορων προφορικών και γραπτών παραδόσεων. Παρόμοιους μύθους με αυτούς που συνοδεύουν τον Ρα, συναντάμε και στην αρχαία Μεσοποταμία, στην ουγκαριτική μυθολογία, στην μυθολογία της Βαβυλώνας, των Χετταίων, της Σουμερίας, της Ακκάδ, των Εβραίων… ως και την χριστιανική παράδοση…
Είναι πραγματικά αξιοσημείωτη η προσέγγιση της αρχαίας αιγυπτιακής μυθολογίας και λατρείας, την οποία και συνιστώ ανεπιφύλακτα.
Ευχαριστήρια στον κύριο Ibrahim Fadel, καθηγητή μου στην αραβική γλώσσα, και συνεργάτη των παν/μίων Ρόδου και Αθηνών, για τις πολύτιμες γνώσεις και πληροφορίες που μου προσέφερε επί μία ολόκληρη τετραετία.