Χρυσελεφάντινες οι πόρτες του Παρθενώνα

ΕΙΧΑΝ 10 ΜΕΤΡΑ ΥΨΟΣ

Οι πόρτες του Παρθενώνα, από μοσχοβολιστό ξύλο κέδρου, που έκρυβαν το χρυσελεφάντινο άγαλμα της παρθένου και επέτρεπαν τη θέασή του ελάχιστες φορές, οι πόρτες που προστάτευαν τους θησαυρούς της αθηναϊκής δημοκρατίας (και αργότερα το χρήμα της αθηναϊκής συμμαχίας) θα πρέπει να ήταν περισσότερο εντυπωσιακές από ό,τι νομίζαμε μέχρι σήμερα.

Και αν το ξύλο ως υλικό προσφέρεται για περίτεχνα σκαλίσματα αλλά όχι για κάτι πιο πολυτελές, υπήρχαν και το ασήμι, ο άργυρος και το ελεφαντόδοντο που θα έδιναν ένα λαμπερό αποτέλεσμα.

Οι περίφημες θύρες του προνάου και του οπισθονάου, ύψους 10μ και πλάτους 5 (κάτι λιγότερο από 50 τετραγωνικά, αφού θα πρέπει να υπολογίσουμε και τα ξύλινα θυρώματα) ήταν σίγουρα κατασκευασμένες από ξύλο και σίγουρα επενδεδυμένες με χρυσά ελάσματα, ίσως και με ασημένια, όπως συνέβαινε εκείνη την εποχή και σε άλλους ναούς ανά τον ελληνικό κόσμο. Δυο ερευνητές όμως, ο αρχαιολόγος Σπένσερ Πόουπ και ο ιστορικός τέχνης Πίτερ Σουλτς, δημοσίευσαν ένα άρθρο στο Αμερικανικό Περιοδικό Αρχαιολογίας (American Journal of Archaeology) και προτείνουν μια όντως ενδιαφέρουσα ιδέα: πως είχαν και ελεφαντόδοντο.

Η έρευνά τους ξεκίνησε όταν ανακάλυψαν πως μια από τις οικοδομικές επιγραφές του Παρθενώνα (έτος 434/433 π.Χ.) περιελάμβανε μεγάλη ποσότητα ελεφαντόδοντου, η οποία δεν σχετιζόταν με το χρυσελεφάντινο άγαλμα της παρθένου. Χίλιες τριακόσιες εβδομήντα δύο δραχμές είχαν διατεθεί για χρυσό και 1.305 και 4 οβολοί για ελεφαντόδοντο.

Χορηγίες
Οι επιτροπές που χρηματοδοτούσαν και εύρισκαν χορηγίες για τον ναό και για το άγαλμα ήταν διαφορετικές. Επίσης, για να βγάζουμε και τα συμπεράσματά μας, λογοδοτούσαν δις κατ' έτος και απορροφούσαν όλα τα χρήματα που διέθεταν.

Μάλιστα, συγκέντρωναν τα ρινίσματα χρυσού και περίσσευαν και τα θραύσματα ελεφαντόδοντου και τα υπέβαλαν σε νέες επεξεργασίες. Τέλος, πωλούσαν όλα τα μηχανήματα μόλις τέλειωνε το έργο στο οποίο είχαν χρησιμοποιηθεί και δεν υπήρχε πια ανάγκη να τα κρατούν. Με τα ποσά αυτά, χρηματοδοτούσαν το οικονομικό πρόγραμμα.Από τις πόρτες και τα θυρώματα δεν έχει μείνει το παραμικρό στοιχείο και δεν έχουμε γραπτές μαρτυρίες, εκτός από όσες σώζονται σε επιγραφές. Σε μια από αυτές, του έτους 318/7 π.Χ. όταν δηλαδή ο Παρθενώνας είχε τελειώσει και ο Περικλής είχε προ πολλού πεθάνει, διαπιστώνεται ότι λείπουν 0,20 επί 0,22μ φύλλων χρυσού με τα οποία είχαν επενδυθεί γοργόνεια, κεφαλές λεόντων και κεφαλές ταύρων, καρφιά κ.ά.

Πολύ πιο εντυπωσιακές από ό,τι πιστεύαμε ήταν οι πόρτες του Παρθενώνα σύμφωνα με έρευνα, ενώ στο εσωτερικό, όπου φυλάγονταν οι θησαυροί της αθηναϊκής δημοκρατίας, δέσποζε το άγαλμα της Αθηνάς, δημιούργημα του Φειδία

Με χρυσό και ίσως και με άργυρο επενδύονταν επίσης και διακοσμητικά στοιχεία στο ναό, όπως ρόδακες.

Οι δυο μελετητές ξεκαθαρίζουν ότι πουθενά δεν αναφέρεται η χρήση ελεφαντόδοντου, αλλά χωρίς την υπόθεσή τους δεν υπάρχει λογική εξήγηση για τις μεγάλες ποσότητες ελεφαντοστού και χρυσού που είχαν αγοραστεί για τον Παρθενώνα. Μικρές ποσότητες γνωρίζουμε ότι είχαν χρησιμοποιηθεί για διακόσμηση άλλων μερών. Επειδή άλλοι ναοί στην Κάτω Ιταλία και Σικελία αλλά και δημόσια κτίρια λαών όπως οι Πέρσες, οι Βαβυλώνιοι κ.α. είχαν παρόμοιες πόρτες, θεωρείται πιθανό η αθηναϊκή δημοκρατία να επέλεξε την κατασκευή τους και για τον Παρθενώνα. Οπως μπορούμε εύκολα να φανταστούμε, θα ήταν εντυπωσιακές και θα συνέτειναν στη δημιουργία κατανυκτικής όσο και μυστικιστικής ατμόσφαιρας.

Τρίτος και τυχερός ήταν ο Παρθενώνας που όλοι σήμερα βλέπουμε, καθώς στην Αθήνα είχαν κατασκευαστεί κατά την αρχαιότητα δύο ναοί πριν από αυτόν. Ο ένας μάλιστα είχε μείνει ημιτελής. Ο,τι σώθηκε από τα αρχιτεκτονικά τους μέλη ή τον διάκοσμό τους και από τη μανία των Περσών βρίσκεται στο τείχος ή θαμμένο κοντά στον Παρθενώνα και μόνο λίγα κατάλοιπα παρουσιάζονται στο Μουσείο της Ακρόπολης.

Ο Παρθενώνας, που αποτελεί σήμερα σύμβολο της ΟΥΝΕΣΚΟ, δεν ήταν ο διασημότερος ναός στους αρχαίους χρόνους, αν και είναι υπόδειγμα αρχιτεκτονικής. Κέρδισε τη φήμη του περισσότερο ανά τους αιώνες, όταν μετρήθηκε, μελετήθηκε και βρέθηκε μοναδικός. Η σύλληψη του Φειδία -παρότι στην επεξεργασία και στην εκτέλεση συνέβαλαν ο Ικτίνος και ο Καλλικράτης- αποδείχθηκε ευφυέστατη και απαράμιλλη.

Ο Παρθενώνας κτίσθηκε κατά τα έτη 447-438 π.Χ., στο πλαίσιο του ευρύτερου οικοδομικού προγράμματος που συντελέσθηκε στην Ακρόπολη με πρωτοβουλία του Περικλή, και πάνω στη θέση παλαιότερων ναών αφιερωμένων στην Αθηνά

Ο Φειδίας είχε όλη την ευθύνη του οικοδομικού προγράμματος και υπέγραψε τα εξαιρετικά γλυπτά του ναού.

Οι περιπέτειες της Αθηνάς και ο «διωγμός» του Φειδία

Εργο του μεγαλύτερου γλύπτη της κλασικής Αθήνας, του Φειδία, ήταν το λατρευτικό άγαλμα της Αθηνάς Παρθένου, ύψους 12 μέτρων, που είχε στηθεί εντός του ναού. Ο σκελετός του ήταν ένας τεράστιος ξύλινος ιστός μπηγμένος στο έδαφος. Τα γυμνά μέρη του σώματος της θεάς ήταν καμωμένα από ελεφαντόδοντο, το δε ένδυμά της από χρυσό. Το ελεφαντόδοντο και ο χρυσός ήταν δυνατόν να αφαιρούνται, μετά από συμβουλή του Περικλή, ώστε να ζυγίζονται, υπό τον φόβο της υπεξαίρεσης.

Φίδια
Η θεά παριστάνεται σε όρθια στάση, στραμμένη προς την ανατολική πύλη. Φορά δωρικό πέπλο με μακρύ απόπτυγμα ζωσμένο με φίδι. Το στήθος της καλύπτει η αιγίδα, πλαισιωμένη από φίδια, με το γοργόνειο, το βασικό σύμβολο της Αθηνάς, σε κεντρική θέση. Το κράνος της έχει τριπλό λοφίο, του οποίου το μεσαίο τμήμα απολήγει σε Σφίγγα και στα δύο πλαϊνά σε μορφές φτερωτών αλόγων. Στο δεξί της χέρι κρατάει φτερωτή Νίκη. Με το αριστερό της κρατά δόρυ και στηρίζει την άντυγα της ασπίδας της, που φέρει γοργόνειο ενώ φίδι, ο Εριχθόνιος, περιελίσσεται στο εσωτερικό τμήμα της. Σύμφωνα με την παράδοση, το άγαλμα πατούσε σε μνημειακή βάση ύψους 1,20 μ., την οποία κοσμούσε περιμετρικά ανάγλυφη απεικόνιση του μύθου της γέννησης της Πανδώρας. Τέλος, τα σανδάλια της θεάς έφεραν παράσταση Κενταυρομαχίας. Μπροστά από το άγαλμα υπήρχε δεξαμενή νερού για τη διατήρηση της υγρασίας του ελεφαντόδοντου.

Αμέσως μετά την ολοκλήρωση του αγάλματος, ο Φειδίας κατηγορήθηκε ότι είχε υπεξαιρέσει μέρος του χρυσού που του είχε δοθεί για την κατασκευή του (437 π.Χ.). Αν και ζυγίστηκαν τα ένθετα και αποδείχθηκε ότι δεν έλειπε ούτε γραμμάριο, εντούτοις ο Φειδίας αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Αθήνα. Τον 5ο αι. μ.Χ. η Αθηνά χάθηκε κατά τη μεταφορά της από χριστιανούς στην Κωνσταντινούπολη - πιθανόν βυθίστηκε το πλοίο. Φαίνεται ότι βάθρο του αγάλματος δέχτηκε κάποια στιγμή ριζικές επισκευές, κατά πάσα πιθανότητα μετά από μεγάλη πυρκαγιά, ίσως αυτή των Ερούλλων το 267 μ.Χ. Δεν αποκλείεται και το ίδιο το άγαλμα να υπέστη σοβαρές ζημιές ή ακόμη και να καταστράφηκε ολοσχερώς, παραμένει όμως άγνωστο αν κατασκευάστηκε άλλο προς αντικατάστασή του.

Από τη μεγάλη ακμή στο τζαμί και τον Ελγιν

«Ο ναός που οι Αθηναίοι αφιέρωσαν στην προστάτιδα της πόλης τους, Αθηνά Παρθένο, είναι το λαμπρότερο δημιούργημα της αθηναϊκής δημοκρατίας στην περίοδο της μεγάλης ακμής της και το αρτιότερο ως προς τη σύνθεση και την εκτέλεση από τα οικοδομήματα του Ιερού Βράχου» σημειώνει η αρχαιολόγος Γιάννα Βενιέρη.

«Κτίσθηκε κατά τα έτη 447-438 π.Χ., στο πλαίσιο του ευρύτερου οικοδομικού προγράμματος που συντελέσθηκε στην Ακρόπολη με πρωτοβουλία του Περικλή, και πάνω στη θέση παλαιότερων ναών αφιερωμένων στην Αθηνά».

Πρόκειται για περίπτερο διπλό δωρικό ναό, που παρουσιάζει πολλά πρωτότυπα και μοναδικά στοιχεία στον αρχιτεκτονικό του σχεδιασμό.

Στο εσωτερικό του είχε το χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς Παρθένου και το δημόσιο θησαυροφυλάκιο, με τους θησαυρούς της πόλης και αργότερα των συμμάχων.

Εφερε πολλά γλυπτά στοιχεία, μοναδικής ωραιότητας, μέσα και έξω, με έμπνευση κυρίως από τη μυθολογία.

Η τουρκοκρατία και η βόμβα
Τον 5ο αι. μ.Χ. μετατράπηκε σε ναό αφιερωμένο αρχικά στην Αγία Σοφία και αργότερα στην Παναγία, ενώ στα χρόνια της τουρκοκρατίας έγινε τζαμί.

Το 1687, κατά την πολιορκία της Ακρόπολης από τον Μοροζίνι, ανατινάχθηκε από μία βόμβα των Ενετών και μεγάλο μέρος του κατέρρευσε, ενώ σοβαρές ζημιές υπέστη και στις αρχές του 19ου αιώνα, με τη διαρπαγή και λεηλασία του γλυπτού διάκοσμού του από τον λόρδο Ελγιν, που είχε ως αποτέλεσμα μεγάλο μέρος των γλυπτών να βρίσκεται σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο.

«Στον Παρθενώνα δούλευαν ταυτοχρόνως οκτώ μεγάλοι γερανοί και ο καθένας είχε 27 μέτρα ύψος», όπως έχει πει για το οικοδομικό πρόγραμμα ο καθηγητής Μανόλης Κορρές.

«Σε κάθε πρόσοψη υπήρχε ένας μεγάλος γερανός με μέγιστη ανυψωτική δύναμη 15 τόνους. Είχαν τη δυνατότητα να ανεβάζουν ένα βάρος 10 τόνων από τη γη, στο ύψος του κτιρίου μέσα σε 15 λεπτά της ώρας. Για να λειτουργήσει το σύστημα ανύψωσης μεγάλου βάρους έπρεπε να εργάζονται σε κάθε γερανό 10 άντρες που χρησιμοποιούσαν ένα σύστημα με τροχαλίες και πολύσπαστα.

Ουσιαστικά εφάρμοζαν τις αρχές της Μηχανικής που θα συστηματοποιούσε ο Αρχιμήδης έπειτα από 200 χρόνια.

Οι Αθηναίοι έκτισαν τον ναό με τις δικές τους δυνάμεις.

Από όσους εργάστηκαν το 30% ήταν Αθηναίοι τεχνίτες, το 30% καλλιτέχνες κυρίως από τις Κυκλάδες και οι υπόλοιποι δούλοι (πολλοί από τη Θράκη). Ολοι, Αθηναίοι, επισκέπτες ή δούλοι, ελάμβαναν 1 δραχμή ως αμοιβή την ημέρα, ενώ οι αρχιτέκτονες 2 δραχμές.

Τα έργα ξεκίνησαν το 447 π.Χ. και κάθε χρόνο γινόταν ετήσια έκθεση και απολογισμός του ταμείου. Υπήρχε ειδική επιτροπή, το λογιστήριο έκανε κάθε χρόνο ισολογισμό και υπήρξε συνεχής απορρόφηση των χρημάτων επί οκτώ χρόνια», λέει ο κ. Κορρές.

ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΚΩΤΤΗ
akotti@pegasus.gr